Lịch sử phát triển

Luy lâu là vùng đất cổ nằm bên bờ sông Đuống thuộc Thiên Đức, huyện Thuận thành, tỉnh Bắc Ninh với dấu tích các chùa chiền, dinh thự, đền đài nguy nga vang bóng một thời. Vùng đất cổ này còn có một dòng gốm cổ dân gian đặc sắc, niên đại cách đây trên dưới 2000 năm.

Dòng gốm dân gian đậm nét:
Các cuộc khai quật gốm cổ Luy Lâu (hay còn gọi là gốm Dâu) ở khu vực như Nguyệt Đức, Thanh Khương, Bãi Định, Bãi Nổi, Hà Mãn…thuộc huyện Thuận Thành đã cho thấy nét nổi bật của dòng gốm này là một loại men lạ mắt phủ màu xanh ô-liu trầm ấm và trong vắt. Khi xem màu và chất liệu men của dòng gốm cổ Luy Lâu nhiều người liên tưởng đến màu xanh ngả bí của dòng gốm Thiệu Dương, Thanh Hoá. Thậm chí, nhiều sản phẩm của dòng gốm này khiến ta dễ nhầm lẫn. Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng: “Dòng gốm Thiệu Dương, Thanh Hoá xuất hiện vào khoảng thế kỷ thứ ba trước Công nguyên nên có lẽ gốm cổ Luy Lâu cũng đồng niên đại như vậy. Đây là dòng gốm phát triển có niên đại cách đây đã trên dưới 2000 năm”.

Cho đến nay, những sản phẩm gốm cổ Luy Lâu vẫn được coi là sản phẩm mẫu mực của dòng gốm dân gian rất đậm nét tồn tại trong xã hội cổ đại nước ta, tiêu biểu cho dòng gốm bản địa ở phương Nam. Xưa kia các nghệ nhân làm gốm cổ Luy Lâu đã có một trình độ kỹ thuật cao. Sản xuất gốm được làm trên bàn xoay là một thớt gỗ tròn dưới trục quay cắm xuống đất. Kỹ thuật của bàn xoay là một miệng đất dẹt hình đĩa dùng cân đáy, sau đó lấy một thỏi đất vê xếp vòng tròn cao lên dần, trên gần miệng vê đất dày hơn cho miệng đầy đặn. Cách tạo hình này giúp cho phần giáp giới giữa đáy và vòng đất đầu tiên không lưu lại một rãnh lõm.

Gốm cổ Luy Lâu có nhiều dòng sản phẩm. Ngoài những vật liệu xây dựng như gạch ngói các loại, đồ dùng sinh hoạt có men hoặc không men như bát, đĩa, âu, vò… phục vụ cho tầng lớp quý tộc quan lại và thị dân còn có những sản phẩm bình dân đáp ứng nhu cầu sinh hoạt của dân chúng. Trang trí hoa văn trên gốm Luy Lâu là hình chữ S trên những viên gạch, là vòng tròn tiếp tuyến trên khuôn đúc đồng, đường vặn thừng thô hay mịn trên các nồi gốm. Sắc thái của đồ gốm cổ Luy Lâu xưa phổ biến là màu đỏ thẫm hoặc xám nhạt; xương gốm có các hạt cát, bã thực vật, vỏ ốc hến.

Nhà nghiên cứu văn hoá Nguyễn Việt nói: “Dù thời gian hàng nghìn năm trôi qua, sản phẩm gốm cổ Luy Lâu vẫn là những mẫu mực về mặt kỹ thuật, mỹ thuật. Những viên gạch gốm Luy Lâu vẫn độc nhất vô nhị, có kích thước 50cm x 25cm rất hiếm thấy. Ngoài yếu tố bền vững, nó còn được trang trí hoa văn khắc nổi hai bên cạnh và được tô điểm bằng một lớp men ô-liu trông thật trang nhã, đẹp mắt và đầy cảm hứng”.

Ông Nguyễn Việt cho rằng, màu men trên gốm cổ Luy Lâu ở vào thời kỳ lò nung còn hết sức thô sơ, đơn giản chỉ bằng củi rác thì rõ ràng là một sự đột phá kỹ thuật và yếu tố bí quyết đặc thù nguyên liệu. Nguyên liệu để chế tác men gốm là chất hữu cơ của các loại tro, trong đó có tro từ thân cây dâu được trồng ở vùng Keo, Sủi, Phú Thuỵ-quê huơng của Nguyên Phi Ỷ Lan.

Tác giả: Hoạ sỹ Đặng Đình Diệp

Nguyên phó Hiệu trưởng, Trưởng khoa Gốm

Trường đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội